معماری ایرانی – اسلامی ابلاغ شد
۵ نوع ضابطه در طراحی واحدهای مسکونی الزامی است
توصیه اکید به بهره‌گیری از نمادهای معماری صدر اسلام
شورای عالی شهرسازی و معماری کشور، ضوابط اجرای سیاست‌های کلی نظام –قوانین بالادست از جمله قانون برنامه پنجم- در سه حوزه «احداث شهرک‌ها یا واحدهای مسکونی، توسعه درونی یا بیرونی شهرها و ایجاد شهرهای جدید» را تصویب و ابلاغ کرد.
این مصوبه که مفاد آن برای همه دستگاه‌های دولتی و عمومی و همچنین عوامل ساخت‌وساز در شهرها لازم‌الاجرا عنوان شده است، در نظر دارد سبک‌های «معماری ایرانی-اسلامی» را احیا کند.
به این منظور، در طراحی و ساخت واحدهای مسکونی رعایت ۵ نوع ضابطه، الزامی شده است و سازنده‌ها به استفاده از هنرهای برگرفته از معماری صدر اسلام و مصالح استفاده شده در آن زمان، توصیه شده‌اند.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، شورای عالی شهرسازی و معماری کشور برای طراحی داخلی واحدهای مسکونی در دست ساخت تاکید کرده است، از این پس باید یک «فضای مرکزی» در داخل آپارتمان به عنوان کانون فعال و زنده خانه، ایجاد شود. همچنین انعکاس نور مستقیم طبیعی در داخل فضاهای اصلی نیز الزامی است ضمن اینکه بکارگیری نماهای آلومینیومی و شیشه‌ای جدا از معماری بنا، ممنوع اعلام شده است.
متن کامل مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص ضوابط و شاخص‌های لازم جهت بازیابی هویت شهرسازی و معماری اسلامی-ایرانی در زیر آمده است:
۱- کلیات
در راستای وظایف محوله براساس سند چشم‌انداز توسعه ۲۰ ساله، سیاست‌های کلی نظام در بخش شهرسازی مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام، ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری و ماده ۱۶۹ قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور (موضوع تدوین و ترویج الگوهای شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی) و به منظور هماهنگی مطالعات برنامه‌ریزی و طراحی بناها، فضاهای شهری و طرحهای توسعه شهری با ویژگی‌های شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی، شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ ۱۴/۱۲/۱۳۹۱ شاخص‌های لازم‌الرعایه جهت نیل به شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی را به شرح زیر تصویب کرد.
۱-۱٫ دامنه کاربرد
مفاد این مصوبه از تاریخ ابلاغی برای کلیه طراحان، دستگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای تهیه، بررسی، تصویب، نظارت و اجرای طرحهای معماری بناها و فضاهای شهری، طرحهای شهرسازی و توسعه شهری، شهرداری‌ها، سازمان‌های نظام مهندسی ساختمان و سایر نهادهای ذی‌ربط لازم‌الاجرا خواهد بود.
۱-۲٫ حوزه شمول
توسعه آتی شهرها و روستاها، احداث و توسعه شهرهای جدید، شهرک‌های مسکونی در دست احداث، طرحهای آماده‌سازی و کلیه بناهایی که از این پس ساخته می‌شوند، از زمان ابلاغ مشمول این مصوبه خواهند بود. رعایت مفاد این مصوبه برای بافت‌ها و بناهای موجود نیز به هنگام حفاظت، مرمت، احیا، بهسازی، نوسازی و بازسازی الزامی است.
۱-۳٫ اهداف
هدف از اجرای این مصوبه عبارت است از:
الف- بازشناسی، احصا و احیای مولفه‌های شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی؛
ب- جریان‌سازی در احیای شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی مبتنی بر روح حاکم بر شهرسازی و معماری ارزشمند تاریخی ایران در دوره معاصر؛
ج- انتظام‌بخشی به مجموعه اقدامات در حال انجام جهت ساماندهی به وضعیت موجود شهرها و روستاها؛
د- استفاده بهینه از منابع و تامین رفاه عمومی (متناسب با آموزه‌های دین مبین اسلام)؛
ه- ساماندهی به سیما و منظر شهرها و روستاها.
۱-۴٫ تعاریف
معماری اسلامی- ایرانی: معماری اسلامی- ایرانی به گونه‌ای از معماری اطلاق می‌شود که در مرتبه مفهوم منبعث از اصول دین مبین اسلام، در مرتبه معنا دارای ارزش‌های پایدار مبتنی بر بینش عرفانی ایرانی و در مصداق مبتنی بر ویژگی‌های بستر طبیعی، فرهنگی و تاریخی سرزمین ایران بوده و در هر یک از بازه‌های زمانی متناسب با ویژگی‌ها و نیازمندی‌های مراتب گوناگون معنوی و مادی جوامع انسانی و با استفاده بهینه از علوم، فناوری و مهندسی شکل می‌گیرد. هدف از ایجاد این‌گونه از معماری فراهم آوردن زمینه مناسب جهت تکامل و تعالی انسان‌ها مطابق با آموزه‌های دین اسلام بوده و نمونه‌های آن را می‌توان پس از ظهور اسلام تا آغاز سال ۱۳۰۰ هجری خورشیدی در حوزه فرهنگی ایران ملاحظه کرد.
شهر اسلامی- ایرانی: به شهری اطلاق می‌شود که مکان تحقق تمدن بوده و از نظر مفهومی منبعث از اصول دین مبین اسلام و در معنا دارای ارزش‌های پایدار مبتنی بر بینش عرفانی ایرانی و در مصداق مبتنی بر ویژگی‌های بستر طبیعی، فرهنگی و تاریخی بوده و در هریک از بازه‌های زمانی متناسب با ویژگی‌ها و نیازمندی‌های مراتب گوناگون معنوی و مادی جوامع انسانی و با استفاده بهینه از علوم، فناوری و مهندسی شکل می‌گیرد. هدف از ایجاد این‌گونه از شهرسازی فراهم آوردن زمینه مناسب جهت تکامل و تعالی انسان‌ها مطابق با آموزه‌های دین اسلام بوده و در این زمینه توسعه روابط اجتماعی و نیز تولید مظاهر فرهنگ و تمدن به ویژه در آثار هویتمند هنری تجلی یافته است. نمونه‌های مصداقی آن را می‌توان پس از ظهور اسلام تا آغاز سال ۱۳۰۰ هجری خورشیدی در حوزه فرهنگی ایران ملاحظه کرد.
فضای همسایگی: فضای همسایگی در این مصوبه به فضای مشترکی اطلاق می‌شود که در مالکیت مشاع چند واحد مسکونی یا بنای عمومی یا در مالکیت دولت قرار داشته و محل انجام تعاملات اجتماعی در زیرفضاهای شهری (نظیر بازی کودکان و نوجوانان، گفت‌و‌گوهای روزمره و …) می‌باشد. فضای همسایگی توسط ابنیه مجاور آن محدود و از طریق یک یا دو گذر به سایر بخش‌های محله متصل است.
باغ‌های شهری: منظور از باغ‌های شهری در این مصوبه فضاهایی است که به منظور تفریح و تفرج و براساس مقاصد و اصول فرهنگی، در شهرهای تاریخی ایران ساخته شده‌اند. نظیر باغ فین در کاشان، باغ ارم در شیراز و …
نماهای کاذب و پوسته‌ای: به نماهایی اطلاق می‌شود که جدای از سازه یا جداره بناها و بدون استفاده از مصالح چسباننده نظیر انواع ملات‌ها به نما الحاق شده باشد. (به عنوان مثال نماهای آلومینیومی، شیشه‌ای و …)
۱-۴-۱۲٫ فضاهای اصلی خانه: به فضاهای غیرخدماتی (انبار، سرویس بهداشتی، حمام، راهرو، راه‌پله، آسانسور و نظایر آن) اطلاق می‌شود. (شامل اتاق‌ها، محل پذیرایی و نشیمن، آشپزخانه و نظایر آن)
۱-۴-۱۳٫ مزیت‌های خاص شهر: منظور از مزیت‌های خاص شهر در این مصوبه، ویژگی‌های شاخص و بارز شهر در زمینه قابلیت‌ها و ویژگی‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی است. (به عنوان مثال قابلیت ویژه شهرهای مشهد، قم و شیراز در زمینه فرهنگی و مذهبی و قابلیت‌های خاص شهرهای یزد و شوشتر در استفاده بهینه از منابع و ویژگی‌های طبیعی موجود)
۱-۴-۱۴٫ مرمت: عملیاتی بسیار تخصصی که هدف آن حفظ و آشکار ساختن ارزش تاریخی و زیبایی‌شناختی یک اثر بر مبنای محترم شمردن مواد و مصالح و اسناد اصل است.
۲- ضوابط و شاخص‌ها
۲-۱- ضوابط و شاخص‌های کلی
در فرآیند تهیه و اجرای طرحهای معماری بناها و فضاهای شهری، طرحهای شهرسازی و توسعه شهری و روستایی موارد زیر الزامی است.
۲-۱-۱٫ هماهنگی با بستر طبیعی، فرهنگی و تاریخی و توجه به مزیت‌های خاص شهر و روستا
۲-۱-۲٫ رعایت اصل محرمیت در مراتب گوناگون، متناسب با ویژگی‌های فرهنگی و طبیعی شهر و روستا و نوع کاربری
۲-۱-۳٫رعایت اصل نظم و نظام با توجه به بستر طبیعی، فرهنگی و تاریخی شهر
۲-۱-۴٫ فراهم نمودن زمینه‌های مناسب جهت بهبود ساختار اجتماعی شهر و روستا و ایجاد و تقویت سرمایه اجتماعی
۲-۱-۵٫ فراهم کردن زمینه‌های مناسب جهت تغییر نگرش سودآوری اقتصادی به شهر و معماری، به خصوص در شهرها و بافت‌های تاریخی
۲-۱-۶٫ حفاظت و صیانت از بناها و بافت‌های فرهنگی و تاریخ و مکاشفه ارزش‌های پنهان آنها
۲-۱-۷٫ شناسایی و برنامه‌ریزی برای حذف عوامل مخل تحقق معماری و شهرسازی ارزشمند اسلامی – ایرانی
۲-۱-۸٫ در برنامه‌ریزی، طراحی و نظارت بر اجرای طرحهای توسعه شهری و روستایی از تخریب جنگل‌ها، باغات، منظر شهری و همچنین کاهش سرانه فضای سبز جلوگیری و ملاحظات محیط زیستی مورد توجه جدی قرار گیرد.
۲-۲٫ ضوابط و شاخص‌ها در حوزه شهرسازی
۲-۲-۱٫ در تهیه طرحهای توسعه شهری، طرحهای مربوط به ایجاد محلات مسکونی جدید و در ساماندهی بافت‌های موجود، ایجاد مراکزی در سطوح محله، کلان محله (ناحیه شهری) و شهر با کاربری‌های مختلط و متنوع، متناسب با مقیاس کارکردی مکان، ضروری است.
۲-۲-۲٫ در مکان‌یابی کاربری‌های شهری، تناسب مقیاس کارکردی کاربری‌ها (با عنایت به محوریت مساجد، حسینیه‌ها و سایر اماکن مذهبی و همچنین مسیرهای آیینی) با مقیاس و ظرفیت مکان الزامی است. (کاربری‌های شهری بر اساس مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص «تدقیق تعاریف و مفاهیم کاربری‌های شهری و تعیین سرانه آنها» تعریف می‌شوند).
۲-۲-۳٫ در تعیین نظام ارتفاعی بناها و تعداد طبقات ساختمان‌ها تبعیت از ویژگی‌های طبیعی، فرهنگی، اجتماعی و تاریخی شهر الزامی است.
– تبصره: توصیه می‌شود از احداث آپارتمان‌های بلندمرتبه و برج‌های مسکونی در شهرهای فرهنگی و تاریخی با اندازه میانی و کوچک خودداری شود.
۲-۲-۴٫ ضمن تاکید بر محوریت مساجد در طراحی محلات شهر (با عنایت به مصوبه مورخ ۷/۵/۸۷ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران درخصوص «مکان‌یابی مساجد در طرحهای توسعه شهری و روستایی») ضروری است مساجد، شاخص‌ترین بناهای شهری منظور شوند.
۲-۲-۵٫ ارائه راهکارهای توسعه و ارتقای کیفی فضاهای شهری به منظور افزایش تعاملات اجتماعی و تنظیم جریان حیات مدنی در طرحهای توسعه شهری الزامی است.
۲-۲-۶٫ در طراحی مجموعه‌های مسکونی ایجاد فضاهای همسایگی و فراهم نمودن زمینه کالبدی برقراری تعاملات اجتماعی الزامی است.
۲-۲-۷٫ تهیه طرحهای بهسازی و نوسازی بافت‌های قدیمی شهری باید هماهنگ با ویژگی‌های جمعیتی، اجتماعی و فرهنگی بافت و توجه ویژه به حفظ ارزش‌های اجتماعی و ادراکی موجود در این بافت‌ها صورت پذیرد.
۲-۲-۸٫ در تهیه طرحهای مجموعه‌های معماری و طراحی شهری، تقویت و ایجاد نشانه‌های شهری و افزایش خوانایی محیط متناسب با هویت فرهنگی، تاریخی، با عنایت ویژه به بناهای مذهبی نظیر مساجد، امامزاده‌ها، حسینیه‌ها، محورها و مسیرهای آیینی و… همچنین هویت طبیعی شهر و محلات شهری ضروری است.
۲-۳٫ ضوابط و شاخص‌ها در حوزه معماری
۲-۳-۱٫ در طراحی بناها در بخش‌های توسعه جدید شهری و روستایی تبعیت از گونه‌شناسی، ریخت‌شناسی و دانه‌بندی موجود در شهرسازی و معماری دوره فرهنگی و تاریخی (با عنایت به قدیمی‌ترین عکس هوایی موجود شهر و روستا) الزامی است.
۲-۳-۲٫ در تعیین جهت‌گیری بناها، توجه به عوامل اقلیمی و سنت شهرسازی محل الزامی است.
۲-۳-۳٫ در فرآیند تهیه طرحهای توسعه شهری و روستایی ارائه راهکارهایی در جهت بهره‌برداری و استفاده بهینه از نعمات و مواهب الهی (بهره‌گیری از تابش آفتاب، جریان باد، جلوگیری از ایجاد آلودگی در منابع طبیعی، ارتباط با مظاهر طبیعت از جمله آسمان، گیاهان و…) و طراحی در جهت تحقیق موارد مذکور الزامی است.
۲-۳-۴٫ انطباق احجام مصنوع (بناهای معماری، مبلمان شهری و…) با ویژگی‌های طبیعی بستر طرح الزامی است.
۲-۳-۵٫ در طراحی بناها، فضاهای شهری، بوستان‌ها و… استفاده از گونه‌های گیاهی بومی متناسب با هویت طبیعی شهر ضروری است.
۲-۳-۶٫ در طراحی فضاهای شهری، بوستان‌ها و…، توجه به تامین امنیت از طریق ایجاد فضاهای امن و قابل دفاع ضروری است.
۲-۳-۷٫ رعایت اصل محرمیت، حقوق همسایگی و عدم اشراف در طراحی معماری و تدوین ضوابط ساختمانی طرحهای توسعه شهری الزامی است.
۲-۳-۸٫ اتخاذ تدابیر مناسب در جهت ایجاد محرمیت در فضای ورود به خانه الزامی است.
۲-۳-۹٫ در طراحی واحدهای مسکونی، تامین نور و تهویه و دید، حتی‌الامکان از فضاهای محصور (باز و نیمه باز) متعلق به خانه صورت پذیرد.
۲-۳-۱۰٫ توصیه می‌شود در طراحی و احداث واحدهای مسکونی از ایجاد آشپزخانه باز (open) اجتناب شود.
۲-۳-۱۱٫ در طراحی معماری بناها و فضاهای شهری معاصر، ارتقای کیفی محیط از طریق استفاده متناسب از سه گونه فضای باز، نیمه‌باز، بسته و رعایت سلسله مراتب آن ضروری است.
۲-۳-۱۲٫ در طراحی واحدهای مسکونی ایجاد فضایی مرکزی که به لحاظ جایگاه کارکردی، نوع روابط با سایر فضاها، نوع رابطه آن با طبیعت، کیفیت فضایی و… اهمیتی افزون بر سایر فضاها دارد، (فضایی که کانون فعال و زنده خانه است) الزامی است.
۲-۳-۱۳٫ در طراحی فضاهای اصلی خانه بهره‌مندی از نور مجزا و مستقیم طبیعی الزامی است.
۲-۳-۱۴٫ بهره‌گیری از نمادها و نشانه‌های معماری دوره تاریخی و فرهنگی در معماری معاصر با رعایت اصل صداقت در معماری توصیه می‌شود.
۲-۳-۱۵٫ به کارگیری نماهای کاذب و پوسته‌ای، جدا از معماری بناها ممنوع است.
۲-۳-۱۶٫ استفاده از مصالح بومی در ساخت‌وسازها الزامی است. وزارت راه و شهرسازی موظف است از طریق انجام مطالعات و تحقیقات موردنیاز نسبت به ارائه روش‌های افزایش مقاومت و ایجاد تنوع در مصالح بومی اقدام کند.
۲-۳-۱۷٫ بهره‌گیری از فناوری‌های نوین صرفا در جهت استاندارد کردن، افزایش کیفیت و تنوع مصالح بومی قابل توصیه است. به کارگیری فناوری‌های نوین نباید مانع از هماهنگی طرح معماری بناها با زمینه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی شود.
۲-۳-۱۸٫ حفظ سنت احداث، مدیریت و نگهداری باغ‌های شهری (به جای پارک‌های شهری) الزامی است.
۲-۳-۱۹٫ حفظ و اشاعه هنرهای سنتی مرتبط با شهرسازی و معماری (نظیر گره چینی، آجرکاری و… همراه با ایجاد زمینه‌هایی برای کاربرد آنها) قابل توصیه است.
۲-۳-۲۰٫ در تدوین ضوابط و مقررات ساختمانی برای بخش‌های موجود شهر (اعم از بخش‌های تاریخی و معاصر) پیش‌بینی اقدامات حفظ، مرمت، احیا، بهسازی، نوسازی و بازسازی الزامی است.
۲-۳-۲۱٫ در برنامه‌ریزی، مطالعه و طراحی بناهای شهری توجه به استفاده از انرژی‌های پاک و نیز فناوری‌های جدید به منظور کاهش مصرف انرژی و حفاظت از محیط زیست مورد توجه جدی قرار گیرد.